Nieuws

Burgers vullen al deze vrijheden immers allemaal op een andere manier in. Dat zie je elke dag opnieuw. Dat kan gaan van de belangrijkste bijzaak in ons leven, de voetbalclub waar je voor supportert, tot meer fundamentele levenszaken zoals je politieke of levensbeschouwelijke overtuiging. De spanningen die hieruit voort komen, zijn wat Karl Popper “the strain of civilization” noemde. Het is de prijs die je betaalt om in een vrije samenleving te leven. Een plek waar de keuzes die je buur maakt, voor jou mogelijk moeilijk te begrijpen zijn, soms zelfs irriteren. En des te vrijer een samenleving is, des te vaker zal het gebeuren dat je jezelf niet herkent  in de keuzes die je medeburgers maken. Maar het is enkel door die prijs te betalen, dat we zelf in alle vrijheid vorm kunnen geven aan onze eigen toekomst.

Niet iedereen slaagt hierin. Niet iedereen is in staat de tolerantie die nodig is in een vrije samenleving, aan de dag te leggen. En de afgelopen jaren zijn de stemmen van deze intoleranten opnieuw veel luider gaan weerklinken. Een groep die ironisch genoeg even divers is als onze samenleving zelf, gaande van extreemrechts tot fanatiek religieus. Het zijn objectieve bondgenoten die één ding met elkaar gemeen hebben: ze willen niet enkel de vrijheid om zelf hun leven in te richten, ze willen zichzelf tegelijk ook herkennen in alle keuzes die hun medeburgers maken. Al de rest wordt dan aangewezen als abnormaal en een gevaar voor “onze manier van leven”. Bij het verspreiden van hun intolerantie doen ze daarbij iets heel eigenaardig, wat ik identificeer als het grootste gevaar voor de toekomst van onze vrije samenleving: ze beroepen zich in absolute mate op de vrijheden die onze samenleving hen toekent, om zelf de keuzevrijheid van anderen te beperken tot de norm die ze hanteren voor het eigen leven. Het is de religieuze fanaticus die verkondigt dat homoseksualiteit leidt tot ziekte en verval of vrouwen wil verplichten een hoofddoek te dragen. Het is de extreemrechtse haatzaaier die het heeft over “de strontkarren van de gay pride” of vrouwen wil verbieden een hoofddoek te dragen. Spreek je hen hierop aan, schermen ze met hun recht op vrijheid van meningsuiting, gedachte of religie. Het is hun recht om haat te zaaien, hun absoute troefkaart.

Ook hierover had Karl Popper een waarschuwing klaar. Namelijk dat je niet ongelimiteerd tolerant kan zijn voor de intoleranten, omdat de tolerantie zelf anders ten onder gaat. De boodschap is duidelijk: het is aan de verdedigers van de vrije samenleving om recht te staan en haar te beschermen tegen deze aanvallen. Hoe? Op twee manieren. Ten eerste moeten we opnieuw heel helder duidelijk maken dat ook met het toekennen van ongelimiteerde vrijheid, de vrijheid zelf ten onder gaat. Dat is evident. Zoals ik eerder al schreef, botst het voortdurend in onze samenleving en is dat goed, maar als iedereen volledig z’n goesting zou doen, beperkt de vrijheid zich tot de sterkste, leepste of meest roekeloze. Dan loert de autocratie om de hoek.  

Geen enkele vrijheid is om die reden dan ook absoluut, maar wel steeds begrensd. Waar die grens exact ligt, is een grijze zone. Het is het voorwerp van democratisch debat en wordt finaal bepaald door de rechter. Maar het principe is wel duidelijk: daar waar ik schade toebreng aan mijn medeburger, stopt mijn vrijheid. Het is die logica die snelheidsbeperkingen en de mondmaskerplicht legitimeert. Het is het kantelpunt waar de legitieme vrijheid van meningsuiting overgaat in het illegitiem aanwakkeren van haat. Het is de reden waarom het Vlaams Blok veroordeeld werd. Het is de reden waarom Fouad Belkacem vandaag in de gevangenis zit.

Ten tweede moeten we beseffen dat vrijheid nooit definitief verworven is. Steeds opnieuw proberen sommigen met culturele of religieuze normen mensen te sturen, in de pas te laten lopen. Tradities worden in foute handen wapens om de vrijheid aan banden te leggen, de samenleving te bevriezen. Tradities zijn dan niet langer het doorgeven van vuur, maar het aanbidden van as, zoals de componist Gustav Mahler schreef. Vrijheid bevechten en beschermen gaat trouwens hand in hand met het bevorderen van meer tolerantie en empathie in onze samenleving, de capaciteit om te handelen en te denken vanuit wat Hannah Arendt een “enlarged mentality” noemde.

Het is de vrijheid van meningsuiting die paus Franciscus toelaat om homoseksualiteit te bestempelen als een zonde. Het is de rechtbank die hem verbiedt om op te roepen tot geweld tegen homo’s. Maar het is het pleidooi voor tolerantie dat bisschop Johan Bonny ertoe aanzette zijn moedige woorden uit te spreken. Hij stond recht en benadrukte dat zijn God liefde is, ongeacht van wie je houdt en excuseerde zich bij iedereen die zich gekwetst voelde. Een daad ingegeven vanuit het vermogen zich in te leven in zijn medeburgers en de keuzes die zij maken. Een pleidooi voor empathie en tolerantie, niet omdat de wet je daartoe dwingt, maar een houding die getuigt van respect voor de vrijheid die onze beschaving kenmerkt.